چوپانی غیر از هِرّ و هُشِش هزار تا مقام داره

تا سالیان نه چندان دور در کنار کشاورزی، دامداری نیز یکی از شغل های اکثریت اهالی روستا بود و هنوز هم در بسیاری از روستاها همچنان کشاورزی و دامداری جزو شغل های اصلی مردم محسوب می شود.  هر چند در روستای ما این مسئله با توجه به نزدیکی به مرکز استان کمرنگ تر شده است اما هنوز هستند کسانی که در این شغل فعالیت دارند. نادعلی مازندرانی یکی از همان هاست که از کودکی به واسطه شغل آباء و اجدادی با مال سر و کار داشته ، چوپانی کرده ، گوگلبانی کرده و … . در این شماره به سراغ ایشان رفتیم و در مورد  همه اینها  با او به گفت و گو نشستیم.

گفتگو به زبان محاوره صورت گرفته و به خاطر حفظ زیبایی و خودمانی بودن متن به زبان محاوره نیز منتشر شده است.

تولد و کودکی ؟

نادعلی مازندرانی فرزند شعبان ؛ متولد 1337؛ از کودکی چون پدر و پدربزرگم مالدار¹ (گاو و گوسفند) بودند با گوسفند و گاو سر و کار داشتم. در واقع مالداری ارث پدری ما بود. از جدم به پدربزرگم و بعد به پدرم و بعدش به من و بعد از من هم میرسه به بچه هام.

قدیم بیشتر مردم مال دار بودند. یعنی هر کسی تقریباً تو حیاطش 2 تا، 3 تا، 4 تا، 5 تا، گاو و گوساله و گوسفند داشتند. چون اون موقع اربابها زمین های مردم رو گرفته بودند.

 یادمه کلاس سوم ابتدایی بودم. تو کلاس مانده بودم . مدرسه دیگه دلم رو زده بود. پدرم گفت پس بیا برو دنبال گاو ، یک گاو هم بهت میدم – منو کاچه² کرد  ( با خنده ) از کلاس سوم ابتدایی به بعد من رفتم گوگلبانی³ تا یک سال قبل از رفتن به سربازی.

اون وقت ها که من میرفتم گو گلبانی زمین ها دست ارباب ها بود. جای خاصی هم نبود که آدم راحت گاو رو ببره بچرانه. مثلاً میگفتیم بریم نور زمان خان⁴، اونجا از صاحب زمینهای همسایه می ترسیدیم. می آمدیم جای دیگه یک نفر دیگه جلوی ما رو میگرفت و میگفت از زمین بیاین بیرون . چون خیابان تنگ بود گاوها میرفتند داخل زمین.

 گاو و گوسفندداران قدیم محمدآباد چه کسانی بودند؟

حاج فضل الله حسینی ، حاج آق رسول حسینی ، حاج اکبر حسینی ، حاج سلمان محمدزاده، حاج اکبر مازندرانی، حاج محمود و حاج جعفر مازندرانی، مصیب سعادتی (امیرخان) ، رحیم  مازندرانی.

 گوگلبان های قدیم چه کسانی بودند؟

من بودم ، حسن لیلا ( مرحوم حسن شعبانی)، عابدین طالب( مرحوم عابدین عباسی)، قربان دایی (مرحوم قربان مازندرانی پدر حاج محمد مازندرانی)، صفر حبیب (مرحوم صفر حمزه ای)، محمد سعادتی ( حاج عباس)،  مش مندلی (مرحوم محمدعلی کردمحلی) ، نصرت (شاهکومحلی) و… هر کدام ها هم 7 – 8 تا گاو داشتیم. تا سال 56 کار من همین بود. اون موقع هر کسی  بسته به فامیلی و آشنایی که با همدیگه داشتن دو سه تا گاوش رو میداد به یکی از گوگلبان ها که بچرانه. صبح می آوردن دَمِ آرام⁵ و غروب وقتی از صحرا برمی گشتن خود گاو میرفت خانه صاحبش.

 هنوز هم این کار رو انجام میدن؟

 اره . البته بیشتر گوسفند دارها. بعضی ها که گوسفند در حدود 7-8 تا دارن میدادن به آدم مالدار که همراه گوسفنداش ببره بچرانه. بهش میگفتن « چِکِنه⁶ » که برج به برج حساب می کردند یا با چراندن زمین یا سر محصول حساب می کردند. بعضی ها در طول سال گوسفندشان پیش مالدار هست و سالانه حساب می کنن.

 چوب دستی و نقش آن در گوگلبانی

اگه چوب دستی نباشه نمیشه گاو نگه داری. بیشتر کارها با چوب دستی انجام می شه. قِلِقِش⁷ همونه . کلاً گوگلبان و چوبدستی‌اش. کاربرد دیگه اش هم اینه که بالاخره تو بیابان جک و جانور داره مَر⁸ داره . یک جور وسیله حفاظتی هم به حساب میاد. و یک موقع هم که خسته ای بهش تکیه میدی.

 جنس چوبدستی ؟

هر چوبی میشه ولی معمولاً چوب کندس و ولیک قرمز استفاده میشه اونم بیشتر بخاطر قشنگی اش. 

 فرق بین چوپانی و گاوگلبانی؟

یکی اش همون چوبدستی و تیلاقه⁹. چوبدستی واسه گاو و تیلاق واسه گوسفند. تیلاق چوبیه که آخرش ( قسمت انتهایی ) حالت قلاب داره که برای گرفتن پای گوسفند استفاده میشه. فرق بعدی محل نگهداری گاو و گوسفنده . به محل نگهداری گاو میگن طویله و به محل نگهداری گوسفند میگن چَفت. واسه گوسفند سقفش رو کوتاه تر میگیرن که زمستان گرمتر باشه و واسه گاو سقفش بلند تره ، همچنین یک جایی رو هم درست میکنیم واسه نگهداری بره ها که بهش میگیم « کَرو» . معمولاً با نی و گالی¹⁰ به صورتی که یک دالان به عرض و طول مشخص ( بسته به تعداد بره ها )  که دو طرف نی بود  و سرِ نی ها رو به هم می بافتند که زمستان سردی وارد نشه و درش رو هم معمولاً با نی و گالی می پوشانند. 

برای بره های کوچکتر هم یک جایی درست می کردند به نام « دست کرو » که از کرو کوچکتر بود.  و بره های کوچکتر که بهشون میگفتند « تازه مار¹¹ » رو اونجا نگهداری می کردند.  به گوساله تازه دنیا آمده هم میگیم « خِلامه»

  توی کوه مرتع داشتین؟

ما نداشتیم ولی پدرم  با حاج مهدی ذبیحی پنجاه روز تا دو ماه بعد عید میرفتن لنده کوه¹² ،  به هوای حاج مهدی ذبیحی که اصالتاً مال روستای زیارتبود و گوسفند ها رو با هم شریک بودند تا یکماه مانده به پاییز. از وسط شهر می رفتن چون خلوت تر بود. شب گوسفند ها رو حرکت می دادن و اذان صبح از داخل شهر گرگان رد می شدن .

 قشلاق هم میکردن ؟

اره وقتی سال و ماه سختی بود و علف نبود از سمت مهدی شهر و سنگسر سمنان   گوسفند هاشونو می آوردن چشمه علی دامغان و بعدش حاجی آباد¹³ و چمن ساور¹⁴ و از اینجا می آمدن می رفتن زیر گنبد که همیشگی نبود و هر وقت سال و ماه و روزگار سخت بود می آمدند.

 محدوده و مِلک هر روستا از لحاظ چرای دام مشخص بود ؟

اره مثلاً محمدآباد از سمت شمال تا شاه مرز¹⁵ بود ، از شرق تا سیل وال¹⁶ و روستای کماسی، از جنوب تا سنگ تپه¹⁷و روستای امیر آباد از غرب تا خروس آباد¹⁸

 چوپانی کار سختیه؟

هر کاری سختی خودشو داره چوپانی هم سختی داره. مثلاً یک نمونه هر روز چرا بردن گوسفندان که باید ببری صحرا و بیابان. تو گرما، سرما و … . یا مثلاً چند سال -تقریباً 24-25 ساله بودم – میرفتیم نفتلیجه¹⁹ . از زمستان می رفتیم و موقع دروی محصول برمی گشتیم ولی گوسفندها و چوپان ها اونجا بودند. و یک روز با تراکتور و تریلی خوراک می بردم و باز فردا آب می بردم . روزی 150 کیلومتر با تراکتور می رفتم و می آمدم .

 قدیم اگر گوسفند مریض می شد چکار می کردین؟

بشتر تجربه بود. مثلاً میگفتن جوشانده ریشه درخت زرشک رو سالی دو بار بدیم به گوسفند یا ریشه انار ترش ( که خیلی تلخ بود) و وقتی به گوسفند می دادی کُلِش²⁰ می آورد و بیشتر بخاطر دفع انگل به گوسفند میدادن . یا بعضی گوسفند ها کم خوراکی می کردن و خودشان جمع میکردن تو این حالت می گفتن جیگر سفید گوسفند به قبرغه²¹ میچسبه واسه رفع این مشکل صبح ناشتا دهن گوسفند رومیگرفتن و مثل تنفس مصنوعی باد میکردن که باعث میشد جیگر سفید از قبرغه جدا بشه . چند روز این کار رو انجام می دادیم تا یواش یواش رنگ و روی گوسفند برمیگشت و بهتر می شد. یا موقعی که گَر²² می افتاد به گوسفند روغن سوخته می مالیدن یا نفت یا گازوئیل. یا وقتی که که گوسفند لنگ می شد ( از درد روی زانوش راه می رفت)   «سرَ سِم» می کردیم. یعنی سَرِ سم گوسفند رو می بریدیم یا چشم رق²³. کنار چشمش یک رق هست که نشانه است یا گوشش رو می بریدیم.

چوپان های قدیم خیلی از کارها رو بر اساس تجربه انجام می دادن. مثلاً شب گوسفند رو حرکت می دادن، یعنی یک بار گوسفند رو بلند می کردن که همون حرکت دادن باعث می شد شاش²⁴ کنه و تا صبح یک طرفه نخوابه. چون اگر تا صبح یک طرفه بود بخاطر رطوبت جیگرش عیب ناک می شد.

 زمان چرای گوسفند چه موقعی هست؟ زمان مشخصی داره ؟

قدیم اذان صبح چوپان گوسفند ها رو حرکت می داد و تو صحرا و بیابان بود. الان تازه ساعت 8 صبح میخواد از آرام حرکت بده . قدیم دیر تر هم بر می گشتن.

وقتی صبح زود حرکت بدی هم جاده خلوت تره  و حرکت دادن گوسفند راحت تره بعدش تو هوای خنک گوسفند بهتر می چره . هوا که گرم می شه یه پنج دقیقه که چرید خودشو یک جا جمع می کنه و از گرما کلافه می شه.

 وقتی گوسفند از چرا برمی گشت داخل آرام آیا کار خاصی انجام می دادن ؟

اره . اگه گوسفند تازه زائیده باشه بره ها رو مار²⁵ میدن. باید ببینی کدام گوسفند چقانده²⁶ کدام نچقانده . بعضی بره ها  نِیرَمی²⁷  می کنند که می گرفتیم گوسفند رو می بستیم تا برّه بتانه شیر مادرشو بخوره.

 گوسفند ها بره هاشونو با چی می شناسن؟

 با بو و صدا . بیشتر با بو و بعدشم صدا

وقتی جا تنگ باشه بعد یکی دو روز می بینی که از 10 تا بره چهارتا مارشان رو نمی گیرن. این موقع می گن بو به بو شده . یعنی بوها با هم قاطی می شد و گوسفند ها رو اشتباه می انداخت.

 اولویت با شیر خوردن بره بود یا دوشیدن؟

قدیم بیشتر می گفتن بدوشیم. از شیرش استفاده می کردند . استفاده هم اینجوری بود که می گفتند مثلاً زمین فلانی رو چراندیم، شیرش رو بدوشیم به جاش بدیم . بیشتر تعارفی بود. هر چی هم می ماند ماست و پنیر می زدند.

 پشم چینی ؟

2 بار در سال . یک بار اوایل بهار ( بعد از تعطیلات ) یک بار هم اوایل پاییز.

برای تراشیدن با چرخه²⁸ باید وارد باشی که چرخه تن حیوان رو زخم نکنه. اگر پوست رو ببره اشکال نداره و دوباره خوب میشه. ولی اگه نوک چرخه بره زیر پوست زخم میشه و عفونت میکنه.

 لوازمی که یک چوپان در طول روز نیاز داشت چی بود و چطوری همراهش می برد؟

چوپان یک دوش توبره²⁹ داشت که آب و غذا و هر چی که لازم داشت داخل همون بود که روی کولش بود. الان همه قاطر یا الاغ دارن و حتی هیزم آتیش شان رو هم می برن و دیگه به خودشان زحمت نمی دن.

 نژاد گوسفندهای این منطقه چیه؟

قدیم تو این منطقه همه زِل³⁰ بودن. چون زل زیاد درشت نمی شد نژادهای مختلف که درشت می شد مثل افشار و … آوردن و از اونها بره گرفتن که روی میزان وزن خوبی داشته باشه.

بعد گوسفندهای دنبلی³¹ می آوردن و این منطقه می فروختن. هر کسی هم یکی دو تا میخرید. و طول سال پروار³² میکرد و سر زمستان می کشتند و هم گوشت اش رو میخوردن و هم روغن‌شو می گرفتند و استفاده می کردند.

یک کیلو گوشت زل پروتئینش برابر با 4 کیلو گوشت دنبل.

 قوچ سر دادن³³ قدیم چطوری بود؟

یک جور برنامه ریزی می کردن که گوسفندشان خورده چله³⁴ بزایه. یعنی اول پاییز نر می دادن که یک ماه کار داره به عید بزایه و وقتی گوسفند رفت کوه از شیرش استفاده کنن. ولی الان بیشتر به فکر گوشت هستن تا شیر. الان عید قوچ ها رو ول می کنیم که گوسفند زودتر اوست³⁵ بشه که برّه زودتر برسه.

 وقت فروش بره ها کِی هست؟

 معمولاً اسفند و فروردین

 بهترین منطقه برای چرای دام؟

کوه. چون علف کوه بهتره . اکثراً داروییه. ولی اینجا بیشتر غوزه‌واش³⁶ و علف گندمی³⁷و خونی‌واش³⁸ که گوسفند رو اسهال می اندازه. علف کوه و صحرا « بَر» داره یعنی قویه و تو شیر و گوشت و سلامتی و … تاثیر داره.

وقتی گوسفند هر علفی رو بخوره شیرش بوی همون علف رو می گیره.مثل زنبور که عسلش دقیقاً بوی گلی رو میده که زنبور شهدش رو خورده.

 نگهداری گوسفند تو بیابان در قدیم ؟

قدیم ارقج³⁹ نبود . میش بند می زدیم. یعنی یک گوسفند رو عادت داده بودیم و صداش می کردیم می آمد. گردنش رو با ریسمان می بستیم و یک طرفش رو هم می بستیم  به دست مون که اگه گوسفند حرکت می کرد متوجه می شدیم و بیدار می شدیم.

 سگ چوپان؟

حفاظت رمه و محافظ گله . قدیم گرگ بود و سگ حفاظت می کرد. و گرگ دو پا  هست.

 نگهداری گوشت؟

قدیم چون یخچال نبود وقتی گوسفند رو می کشتند گوشتش رو ریز می کردن و بصورت قورمه  می پختن و بعد شکم گوسنفد می شستند و تمیز می کردند و پشت و رو می کردند و گوشت قورمه شده رو می ریختن تو شکم گوسفند و درش رو محکم می کردند و از سقف یا پلور⁴⁰ آویزان میکردن که حیوانی گربه ای چیزی نگیره. و آذوقه روزانه شونو از همون بر می داشتند و دوباره درش رو میبستند و میزاشتند سر جاش.  که اینجوری تا مدت ها خراب نمی شد و قابل استفاده بود.

 سرگرمی چوپان ها چی بود؟

وقتی که گوسفند ها استراحت می کردن چون خودشان هم خسته بودن چون شب نخوابیده بودن روز می خوابیدن ولی شب که دور هم جمع می شدن هم صحبت می کردن و نی و پِسپِسی⁴¹ می زدن و می خوانندن . بیشتر هم آهنگ ها و نواهای محلی مثل نجما و طالبا و امیری و کتولی⁴²  و … می خوانندن . مثلاً حاج مهدی ذبیحی خواننده خوبی بود. یا خاطره و اوسانه⁴³ می گفتند.